Joseba Zulaikak aspaldiko poema-liburu hartan gauzei izenak ematen jarri zuen Adan. Izana izenaren aurretik izango zen, baina harrez gerokoan, euskaldunak sinistuta gaude izena duenak izana baduela, nahiz eta izana duenik eta izendatu behar ez denik ere, izan baden.

Banabil, horretaz, aspaldian, gauza eta gizakion izenen peskisan, Matias Malanda VanÆt Hoffen ilea liburuan, Idusen, herriko pertsonaia berezienen bizitzak jasotzen ari den bezala. Eta, halako eta halako herrietakoei modu batera deitzen zaiela (euli, aza, azeri...); halakoak jaiotetxeko izenarekin direla ezagun, honetakoak aurreagokoren baten ezizena omen dutela... eta hala, batzuei eta besteei buruzko ezer argitzen hasi aurretik ez dut giro izaten, sarri, izenarekin asmatu ezinda.

Ari naizela, ari naizela... burura etorri zait bertsolarien artean -oraintsu artekoetan, bederen- asko direla izengoitiz izenez baino ezagunago (Xenpelar, Txirrita, Xalbador, Basarri, Lazkao-Txiki, Xalto, Azkonar, Egileor, Errexil, Xanpun, Ataño...). Denak ez badira ere hauetako asko besteek, gizarteak ezarritako ezizenak dirudite, aldez aurretik zerbait esan edo egin izanagatik, leku jakin bateko izateagatik...

Horiekin batera, euskaltzale eta idazleen artean ere asko izan dira izengoitiak erabili dituztenak. Erabiltzeko arrazoiak ere anitzak izango ziren. Batetik tradizioa, esate batera, eliz-gizon batzuena, bataio-aldia berritzeko eta hala, kaputxinoen artean, sorterriko izena hartzekoa (Bonifazio Ataun, Aita Donostia, Aita Olazaran, Damaso Intza, Aita Miguel Altzo...). Bestetik, Sabino Aranak euskaltzaletasunari ezarri zion abiadura eta berrizaletasunaren lekuko diren izenak ditugu, lehengo izen «euskaldunduak» (Albizuko Balendiñe, Julene Azpeitia, Errose Bustintza, Ixaka Lopez, Sorne Unzeta, Polixene Trabadua, Salbatore Mitxelena...).
Hainbat idazlek, eta ez poeta gutxik, bestalde, aukeratuta zituzten izengoiti ederrak (Lauaxeta, Lizardi, Iratzeder,Loramendi, Otsalar, Orixe, Jautarkol, Arantzibia...) egitasmo handiren baten itzalean, zerbait esateko edo egiteko zutela adierazten bide zuten.

Egiteko edo esateko horrek, sarri, zerbait gorde eta beste zerbait azaldu beharra adierazten du, eta bada, izengoiti bakarra aski izan ez duenik ere. Resurección Mª Azkuek ez zuen izengoitirik erabili liburuak argitaratzean, bai, ordea, aldizkarietan hainbat lan argitaratzeko. Azkue jaunaren izengoitiak dituzue Eketa, Basozale bat, Euskaltzale, Tsirrist, Vascofilo. Gregorio Mujika jaunak, euskal gaien dibulgazioan hil arte etengabe aritu zenak, berriz, hainbat eta hainbat izengoiti erabili zituen. Honen zerrenda ere ez da laburra: J.M. Ojarbide, G. Biona, J. Zumuarregi, Jeme, Berrizale, Zarzale, Bildari, Aztertzake, Deñoka`tar Gaserio. Bai Azkue bai Mujikaren pistari jarraitzeko Matias Malandak, ministerioko funtzionariorik argiena bazen ere, lanak izango zituelakoan nago. Egia da, hala ere, gure barne-ministerioetako funtzionarioak oso iaio dabiltzala aspaldion.

Halakoetatik eta horrelakoetatik ihes egiteko, idazleek bizi izandako jazarpen egoerek sortutako izengoiti erabilerak ere gogora ditzaket. Hala Polikarpo Larrañagak, erbestaldian bakarrik erabili zituen izengoitiak. Zenbaitek nortasun berriak ere sortarazi zituen erabilitako izengoitiekin. Esanguratsuenetakoa Jesus Insausti izan daiteke. Gehienontzat Uzturre izengoitiaz ezagunago den gizon nekagaitz honek, Manuel Arrieta goitizena ere erabili zuen, artikulugile sozialista baten gisara idazteko Argentinako «Tierra Vasca» aldizkarian.

Demokraziari eman beharreko konfiantzaren amoreagatik, txanda-pasa egin zaio izengoitien erabilerari, eta ni, izengoiti eta ezizen asko eta askoren arrazoia euskararen zapalkuntzan errotua datorrelakoan nago. Izan ere, euskaltzale izatea nekeza izan da luzez, eta izendatzen ez den beldur baten ifrentzua ere bada neurri batean, ezizen eta goitizenen aniztasuna.

Egia da aldarrikapenaren belaunaldiek ia erabat baztertu zutela izengoitiak aukeratzea, eta izen-abizenak erabiltzeko joera dela hedatuena. (Txillardegi, Bernardo Atxaga, Luigi Anselmi, Beltza, Xamar... edo besteren bat kenduta, eta hauetakoren bat, izengoiti baino gehiago, heteronimotzat ere har daitekeela uste dut). Egia da bertsolariak ere izen-abizenez ezagutzen ditugula jada (Maialen Lujanbio, Sustrai Colina, Andoni Egaña, Sebastian Lizaso...). Eta, gainera, litekeena da izen-abizenen erabilera «normaldu» duten belaunaldiak bere bataio izenarekin gustura egotea -bataiatuak izan baziren-, bere euskaltzaletasunari edo abertzaletasunari traba sentimentalik ezartzen ez dietelako.

Egia esateaz beldurtu behar ez zelakoan, izen-abizenen erabilera hedatu zen, behingoan. Ezizen eta izengoitirik behar ez izatea ere, litekeena -izan-ezinik ez bada- Litekeena, halaber, ezizena merezi izateko edo izengoitia hautatzeko kerak galdurik, izenak enbarazurik ez egitea oposaketetarako aurkezteko kurrikulum edo merituetan.

Nolanahi, eta Amets Arzellusek «Berria»n agertzen zuen «Izenen korapiloa»k bestelakorik diola ematen badu ere, konformidade horrek, urruntzen gaitu besteek ezarritako ezizenetik baina bestetik, baita norberak hautatutako izengoitietatik ere.

Gardentasunaren arora iritsiak gaitezke. Ez dugu zer gorderik, ez dugu zer erakutsirik. Joseba Sarrionandiak idatzi zuen bezala, liburu bana idatzi eta sari bana jasoak gara. Azaldu beharraren aroan, pero-ren bat duen edozein ager daiteke telebistako entretenimendu programazioan (íEsta es mi gente!).

Ni, ordea, apur bat beldurtzen nau azaldu behar horrek, izen eta izanen gardentasun hori hutsalkeriaren azala besterik ez bada, mami gabea bada.

Banoa, beraz, berriro, grabagailua hartuta erkideengana. Nahiago ditut Zaldibiako, Bergarako, Ultzamako euskara jasoaz bat liburu horien egileek eskaini dizkiguten herritarren bizipenak eta pasadizoak. Hitzak, adierazkor izango bada, gordea eta ondua behar du; altxor izango bada, zer gorde eta zer erakutsi behar du; hausnartua, egosia, neurtua nahiago dut. Izena... eta hitza, izana duen eta izango denarentzat: hutsaren hurrengo egin ez gaitzan.

Tere Irastortza